...Hər il yazqabağı yaşıdlarımın çoxu kimixəyalən uşaqlıq və gənclik illərimin Novruz çağlarına dönürəm. Doğrudan da, martın əvvəllərindən başlayaraq el-obanın böyük ruh yüksəkliyi ilə güllü -butalı Novruzun pişvazına çıxmağa tədarük görməsi və bayramı istəyincə qarşılaması barədə xatirələr indikiuşaqlaraşirin bir nağıl kimi görünür.

O vədələr üzümüzə yaz nəfəsi toxunan nurlu səhərlərin birində baxıb görərdik ki, bağ-baxçada gül-gülü çağırır, bülbül-bülbülü. Tumurcuq vurmuş ağaclar ağac, baharı ilk müjdələyən quşlar quş dili iləNovruzun gəlişindən soraq verirlər. Özəlvan rəngiylə BAHAR fəslinin gözəlliyini susləyən yasəmən güllərinin qoxusu yol-yolağı bürüyərdi.Gül-çiçəklər bağlara, qartallar zirvəyə, şəlalalər dağlara, leyləklər səmaya yaraşdığı kimi, Novruzbayarımı da yurdumuzun ellərinə-obalarına yaraşırdı.

Novruzun gəlişi fəsillərin və nəsillərin görüş çağına dönürdü.Uzü nurlu ağbirçək nənələrin dilindən xeyir-dualar əskik olmurdu:Deyərdilər ki, yazda gülənin ömrü də uzun olar. “Deyin, gülün, şənlənin, əziz balalar, ömrünüz uzun olsun!” Müdrik babalar “iltəhvil saatı”dan öncə təptəzə paltarlarını geyinərək süfrə başına yığışan nəvə-nəticələrinə öyüd verərdilər ki, bəs dədə-baba atəti var: Belə əziz axşamlarda kimsəsizləri tək qoymazlar, elə ki, NOVRUZun “topu” atıldı  durun, bayram xonçasından pay götürün, gedin sonsuzlara, kimsəsiz qocalara baş çəkin! Savab qazanın, bu əziz axşamlarda...

Bəli, əzəldən elin gözü tərəzi, dürlü-dürlü sözü batman olub! Zarafat deyil, adı dağdan ağır ulu adət-ənənələr boylanırdı bir dünya yaşıllığın içindən. Ağsaqqallar deyərdilər ki, köhnə ilin  haqq-hesabını təzə ilə saxlamazlar. Beləcə ilin axır çərşənbəsinə kimi borclar ödənilərdi.

...Torpağa sonsuz sevgisi ilə cütü-xışı yaradan zəhmətkeş dədələr: “Durna gəldi şuma çıx...” – deyə sumaçıxma mərasiminə səsləyərdilər əkinçiləri. Toxum səpməyi elin-obanın ən hörmətli, ayağısayalı adamlarına etibar edərdilər...

    Bayram küsülü sevməz...

Novruz – ana təbiətin insanlara bərabərlik, mehribançılıq, barış, sevgi, şadyanalıq təklifi idi... Novruzun gəlişinin ən ümdəsi onunla əlamətdar olardı ki, çoxdanın küsülüləri bir-birilə əl tutub bayramlaşar, umu-küsünü unudardılar. Babalar “Bayram küsülü sevməz”-deyə ən yaman günün küsülülərini belə barışığa çağırar, ağbirçək nənələr də deyərdilər:

Gəbənin eni qarış,

Güllü – butalı naxış.

Bayram küsülü sevməz

Qadan alım, gəl barış!

        Əsrlərin sınağından çıxmış Novruz ruhlu uluca-uluca nəğmələr, vəsfi-hallar, bilməcələr, söyləmələr uşaqlı-böyüklü məclislərə şadlıq-şadyanalıq gətirərdi. El-obada sinədəftər qocaların bayatı, rəvayət, nağıl dolu ocaqdibi söhbətləri bayramın söz sovqatı,  söz bəzəyi olardı.

...Totuq-motuq oğlan uşaqları bahar rəngli qurşaqlar atardılar evlərin qapısından. Qəlblərinin genişliyi yerə-göyə sığmayanlar qurşaq atanları sevindirər; iydə, kişmiş, badam, qoz, fındıq, rəngli yumurtalar düşərdi uşaqların payına.

      Uşaq və yeniyetmə çağlarımızda tay-tuşlarımızla belə günlərdə unnuqlarda una basdırılmış yumurtaları döyüşdürərdik.    Ən bərk yumurta səsəl adlanardı. Yumurta döyüşünün bir növünə də “qatar döyüşü” deyərdilər. Bu “döyüş” təkcə uşaqların deyil,  böyüklərin dəarasında keçirilərdi.Bu zaman adətə görəyumurtaya baxışmaz və onu dəyiş-düyüş etməzdilər. Sonda“qatardan” daha çox, salamat çıxan yumurtaların sahibi qalib gələrdi.

El arasında bu günəcən sınaqdan çıxmış mərd adama filankəs “qatardan çıxıb” deyirlər. İnsanlar arasında barişı, mehribançılığı yaradan həm də maraqlı xalq oyunları idi. “Sultanoyunu”, “Bəhməngizir”, “Əlbəndi”, “Gözbağlıca”, “Təkbələncüt”, “Xan-xan” oyunu, “Beş daş”, “Qayışgötürdü”, “Atmindi”, “Çiling-ağac” və s. xalq oyunları insanlarda bayram ovqatı ilə yanaşı çeviklik, sağlam düşüncə, möhkəm birlik yaradırdı.   

Göydən yerə nur ələndikcə, ana torpağın bahar fərəhi, sevgisi köksünə sığmazdı. Bir də baxardın ki, yaz yağışının damcıları ilə yaz günəşinin şuaları səmada elə bir möcüzə yaradıb, gəl görəsən. Masmavi göyərin tağınaqovsi-quzehin “naxış vurduğu” rənglər silsiləsi könülləri oxşardı. Qədimdə el inamına görə göy qurşağının altından keçən adam nə arzu etsə, hasil olarmış!.. Bir də el arasında yeddi rəngli göy qurşağına qarı nənənin örkəni, Fatma nənənin hənası da deyirlər. Novruz bayramı öynəsində elin başbilənləri göy qurşağına baxıb, nəyin bol, nəyin qıt olacağını xəbər verərdilər; qırmızı rəng arpa-buğdanın, sarı rəng darının, yaşıl rəng paxlanın rəmzi sayılırdı...

Xeyirli –bərəkətli yaz günləri evlərdə şirinçörək, şəkərbura, paxlava bişirən gəlinlərimiz, ana və nənələrimiz bir-birinə könülxoşluğuyla, qəlbaçıqlığıyla: “Toy çörəyi yapasan!”, “Bayam xoncasını ilbəil artıq tutasan!”- deyə xeyir-dualar eləyərdi...

Bayram xonçasında yamyaşıl səməni tellənər, ətrafında rəngbərəng şamlar yandırarlar. Bu şamlar da adi şamlar sayılmaz. Arzu, sevgi, murad şamları deyərlər onlara! Hər evdə baharın ilk nemətinə - səməniyə alqış nəğmələri oxuyardılar:

Səməni, saxla məni,

İldə göyərdərəm səni...

Yeddi rəqəmi xalqımızın düşüncəsinə görə müqəddəs olduğundan Bayram süfrələrinə adətə görə, gərək yeddi löyün xörək, yeddi cür şirniyyat, yeddi cür qovurğa və çərəz, mer-meyvə düzülə, həyətlərdə, meydanlarda yeddi tonqal çatıla:

               "Ağırlığım, uğurluğum  burda qalsın,

                             Dərdim, bəlam odda yansın..."

-deyib hoppanardıq uşaqlı-böyüklü tonqalların üstündən. (Bu gün xalqımızın nə ki, dərdi, ağrısı-acısı varsa, qoy Novruz tonqallarında alışıb yansın!)

Atıl-matıl, çərşənbə,

Bəxtim açıl, çərşənbə!

-deyərək qəlblərində gizli istək, sevgi cücərən el qızları niyyətlərinin işığında yamyaşıl sabahlara boylana-boylana qulaqasdıya yollanardı qonum-qonşu qapısına. Adətən üç evə baş çəkib, qapı pusardılar. Odur ki, hər evin ağbirçəyi-ağsaqqalı buyurar ki, belə əziz axşamlarda gərəkdi ki, xoş sözlər danışasan, olub-olmuşlardan məzəli söhbətləri yada salıb, deyib-güləsən...

       Haşiyə: Mənbələrdə göstərilir ki, Novruz nə bir məzhəb, nə də bir dinin bayramı deyil. Mahmud Kaşğarlının “Divan-i-Lüğəti-türk”ündə, Səlcuqlu Vəzir Nizamülmülkün “Siyasətnaməsi”ndə, Məlikşahın təqvimində, Ağqoyunlu hökmüdarı Həsən xan Bayundurun  qanunlarında, Qazi Bürhanəddinin, Səfəvi-Qızılbaş şahı Şah İsmayılın divanında türklərin yaşam tərzini, adət-ənənəsini əks etdirən Novruz bayramının ortaq türk bayramı olduğu göstərilir. Qədim dövrlərdə bu bayram Tura adlanardı. Tura – Törə (törəmək) sözündən yaranıb ki, bu gün dilimizdə işlətdiyimiz Turan sözü də bu addan götürülüb. Tura yeni günün başlanğıcı kimi qeyd edildiyindən, farslar bu sözü Nov-yeni, ruz-gün ilə əvəzləyiblər. Sonrala bayramın adı Novruz kimi yaddaşlarda qalıb...

Azərbaycanda  Sovet höküməti qurulandan bir müddət sonra Novruzmilli-dini bayram kimi bolşeviklərin hücumuna məruz qalıb. Mənbələrdə göstərilir ki,"Mübariz allahsızlar ittifaqı" deyilən təşkilat bayram günlərində küçə-küçə, ev-ev gəzir, bayramı qeyd edən, evində səməni yetişdirən, tonqal üstündən atılan kommunist və komsomolçuları cəzalandırırdılar. Belə cəzalar  əsasən ictimai qınaqdan ibarət olurdu. Buna baxmayaraq Novruzu uzun müddət əziz bayram kimi  ailə çevrəsində keçiriblər.

  ...1967-ci ildə dövlət xadimi Şixəli Qurbanovun adı Novruzla  qoşa çəkilməyə başladi. Məhz həmin ilin baharında Suraxanı atəşgahından gətirilmiş od Bakının qoynunda – məğrur və əfsanəvi Qız Qalasının yaxınlığında  böyük Novruz  tonqalını şölələndirdi. Gəlin kimi bəzədilmişBahar qız obrazını canlandıran Səfurə İbrahimovanın şənliyə at belində gəlməsi və təbriki ağ-qara kino-lentin yaddaşına həkk olunub.  Böyük  bayram  tonqalı  günəşin yerdəki simvolu kimi xalqımızın   taleyini  nura qərq etdi. Novruzun hər gəlişi Odlar Yurdunun adına ucalıq, əzəmətinə əzəmət, vüqarına vüqar qatdı, bayram şənlikləri təntənəli məqamlarla zənginləşdi. O zaman Bakı şəhər partiya komitəsində ideologiya üzrə katib vəzifəsində çalışan və Şıxəli Qurbanova Novruz şənliyinin keçirilməsində böyük mənəvi dəstək verən rəhmətlik Vəli Məmmədovun xidmətlərini dəunutmaq olmaz!NovuzunAzərbaycanda  rəsmi “milli vətəndaşlıq vəsiqəsi” almasıonun Orta Asiyadakı sovet respublikalarında da bayramkimi qeyd olunmsına  rəvac verdi. (Onu da qeyd edim ki,  o zaman Novruzun rəsmi keçirilməsi üçün Moskvaya Azərbaycanla yanaşı, Özbəkistan da müraciət etmişdi). 1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycan Novruzu rəsmi bayram elan etdi. O vaxt  elə sanırdım  ki, Qız Qalasının yaxınlığında Şıxəli Qurbanovun əzəmətli heykəli qoyulacaq. Ona görə ki,  Şıxali Qurbanovunideyası ilə Novruz bayramının bərpa olunması mahiyyətcə xalqın azadlıq əzminin nümayişi idi  və ilk növbədə  milli dövlətçilik quruculuğuna xidmət edirdi.Amma çox təəssüf ki, yaxşı arzular arzu olaraq qalır,  xəyalların verdiyini isə  həyat bizə nəsib  etmir!

  Sözsüz ki, Bahar bayramı son illər xalqla dövlətin vəhdəti işığında keçirilir; dövlət xadimləri də, el aşığı da, uşağdan  böyüyəcən sadə insanlar da ümumxalq şənliyində birlikdə iştirak edirlər.   Qədim xalq oyunlarını, kosayla keçəlin məzhəkəsi, Novruz atəşfəşanlığı, xoruz döyüşü, halay qurub yallı gedənlər bahar məclislərinə ülfət gətirir, sevinc, gülüş töhfəsi bəxş edirlər... 

   Bu gün üçrəngli bayrağımız da allı-güllü Novruzun gözəlliyinə gözəllik qatır... Novruz abadlıq, səliqə sahman, barışıq və s. ilə yanaşı həmrəylik və SÜLH rəmzidir, bütün nəsillərdən olan insanların bir-birinə bənzərsiz etiram vədəsidir.

    Novruz Azərbaycanda və dünyada yaşayan müxtəlif millətlərin arasında birliyin və mehribanlığın möhkəmləndirilməsində, onların bir-birinə mərhəmət və diqqət göstərməsində humanizm ənənələrinə malik bayramdır.

Sevindirici haldır ki, Azərbaycanın təşəbbüsü ilə Novruz bayramı YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilib, 2010-cu ilin fevralın 23-də isə BMT Baş Məclisi Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin xüsusiyyətlərini, həmrəylik ideallarını özündə ehtiva etdiyini nəzərə alaraq, martın 21-ni “Beynəlxlaq Novruz Günü” elan etdi.

      Azərbaycanda qədimdən Novruz günü bütün ailə üzvlərinin birlikdə mübarək bayram süfrəsinin başına yığışması yaxşı əlamət sayılır. Son illər Novruz ərəfəsi cəzaçəkmə müəssisələrində azadlıqdan mərhum olmuş yüzlərcə məhbus əhv olunaraq, ailələri ilə birlikdə bayram sevinci yaşayırlar. Milli adət-ənənələrimizə dərin ehtiramdan irəli gələn və humanizm meyarlarına söykənən bu addımın atılması çox təqdirəlayiq haldır.

Bu milli bayram günlərində həm də bizə əziz və müqəddəs insanların, doğmalarımızın məzarını ziyarət edir, xatirələrini anır, ruhlarına dualar oxuyuruq.

     Etiraf edim ki, nə qədər təmtaraqlı keçirilsə də  indiki Novruz  nə uşaqlıq, nə də gənclik dövrümüzün Novruzuna bənzəyir.  Çünki uzun illərdir ki,  biz bu bayramı Qarabağsız  keçiririk.

Hər il Ulu Tanrıdan diləyirik ki, çal-çağırlı Novruz şənliklərini tezliklə yurdumuzun Qarabağ adlı cənnət güşəsində də keçirək...

Fəqət bu dağınıq dünyamızda nə qədər maddi çətinlikləri ilə üzləşsək də, Qarabağsız yaşasaq da Bahar şənliklərində könüllü-könülsüz iştirak edir, əhval-ruhiyyəmizə xoş ovqat qatmağa çalışırıq... Hər evə, hər ailəyə, uşaqdan –böyüyə hər bir Azərbaycan vətəndaşına bayram ovqatı və sevinci yaşadan Novruz tonqalların BUTA şəkilli alov dilimləri də Odlar Yurdunun keçmişini və indiki məqamını, xalqımızin sülhə, barışa, xeyirxahlığa sevgisini təcəssüm etdirir.

Mən dəbu yazıma nikbin ovqatla son  nöqtəni qoymaq istədim.  Qoy bu Novruzun qədəmləri uğurlu olsun! Təkrarsız sənət incimiz olan muğam festivalları Azərbaycanın musiqi beşiyi Şuşada keçirilsin! Qoy əzəli torpaqlarımızda bayram tonqalları şölələnsin!Bax, o zaman, novbəti Novruz daha əzəmətli, daha möhtəşəm, çal-çağırlı olacaq. Bu arzunu gerçəkləşdirmək üçün - Yurda sevgimizi, Ulu Novruzun bizə bəxş etdiyi milli birliyimizi əməli işlərimizlə sübut etməliyik.

    Hər birinizə tükənməz yurd sevgisi, xeyir əməl, cansağlığı və bir də tezliklə Cıdır  Düzündə Novruz bayrmını  keçirmək istəyi ilə

   Nurəddin Ədiloğlu.

! © Müəllif hüquqları qorunur ! Məlumatdan istifadə etdikdə istinad mütləqdir ! Məlumat internet səhifələrində istifadə edildikdə müvafiq keçidin qoyulması mütləqdir !!!  

ŞƏRHLƏR :

( Sos.şəbəkədə gedən yazışmanin FOTO-ƏKSİ. Məzmun və qramatik səhvlərə görə redaksiya məsuliyyət daşımır )